Anna Jabłońska

PL: Rola Kościoła w społeczeństwie staropolskim na przykładzie XVII-wiecznego archidiakonatu gnieźnieńskiego (wybrane aspekty)

EN: The role of the Church in Old Polish society illustrated with the example of the seventeenth-century archdeaconry of Gniezno (selected aspects)

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 112 (2019)

Strony / pages: 199-218

 

https://doi.org.10.31743/abmk.2019.112.10

 

 

 

Streszczenie

Artykuł ma na celu ukazanie roli Kościoła w społeczeństwie staropolskim na przykładzie określonego obszaru (archidiakonatu gnieźnieńskiego) w określonym czasie (XVII wieku). Przestawia wybrane aspekty zagadnienia. Omawia duchowieństwo świeckie oraz funkcjonowanie parafii.

Podstawowym wyznacznikiem stały się funkcje społeczne i ich zinstytucjonalizowany efekt – szpitale, szkoły i bractwa oraz rola kulturotwórcza. Były one wyrazem dwóch wielkich zadań Kościoła w epoce reformy, zapoczątkowanej uchwałami soboru trydenckiego: szeroko pojętej edukacji dotyczącej całego społeczeństwa oraz charytatywności będącej praktycznym skutkiem miłosierdzia. Oba miały na celu wychowanie społeczeństwa.

Słowa kluczowe: społeczeństwo staropolskie; wychowawcza i edukacyjna rola Kościoła; funkcje społeczne Kościoła; kultura; Wielkopolska

 

Summary

Key words

 

Bibliografia / References

Źródła rękopiśmienne

Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie

Archiwum Konsystorza Generalnego

Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Wincentego de Seve 1608-1609, sygn. E 40;  Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Adama Leśniewskiego (bez dekanatu konińskiego) 1632-1633, sygn. E 2b; Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Świętosława Strzałkowskiego i Jakuba Dubickiego 1639-1640, sygn. E 3; Wizytacja archidiakonatu gnieźnieńskiego Stanisława Lipskiego 1696-1699, sygn. E 6;

Acta causarum Consistorii Gnesnensis A 115, 128, 145;

Archiwum Kapituły Metropolitalnej, Księga rachunkowa szpitala świętej Marty, sygn. B 784;

Akta Parafialne 39/206; 59/3, 59/205, 59/252, 59/317, 59/365, 59/439, 59/447; 74/119, 74/528;

Dyplomy, nr 1295, 1350;

Dokumenty Pergaminowe, sygn. D perg 145.

Starodruki i źródła drukowane

Concilium provincialis regni poloniae quo Paulo V pontifice, Bernardus Maciejowski, […] Archiepiscopus Gnesnensis […]habuit Petricoviae, Anno Domini MDC. VII. Cracoviae, […] Anno Domini 1630, w: Constitutiones synodorum Metropolitanae Eccl. Gnesn. Provincialium authoritate Synodi Provincialis Gembicianae per Deputatos recognitae; Iussu vero et opera […] D. Joannis Węzyk, […] Archiepiscopi Gnesnen. […] Anno Domini M. DC. XXX;

Modus instituendae iuventutis. Ex decreto Synodi ab Academia Cracoviensi praescriptis: Quem In Scholis observandum praecepit Tyliciana Synodus, Anni Domini M.DC.XII, w: Constitutiones Synodi dioecesanae Cracoviensis. […] A. D. M. DC.XII. Die 3. Mensis Maji celebrata Praesidentae […] D. Petro Tylicki […], w: Synodus dioecesana Ab […] D. Petro Gembicki […] Anno M. DC.XLIII. Cui accessere Constitutiones In diversis Synodies sub […] Dominis Georgio Cardinali Radziwiłł, Bernardo Macieiowski, Petro Tylicki, Martino Szyszkowski, Episcopis Cracoviensi […]. Ex Officina Andreae Petricovii, S. R. M. Typographi;

Reformationes generales ad clerum et populum Dioecesis Cracoviensis pertinentes. Ab […] D. Martino Szyszkowski […] Episcopo Crac. […] In Synodo dioecesana sancitae et promulgatae. A. MDCXXI die decima Februar. Crac. In Officina Andreae Petricovi […];

Dokumenty soborów powszechnych, T. IV/1 - IV/2: (1511-1870) Lateran V, Trydent, Watykan I, oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007;

Konstytucja apostolska  „Quecumque” papieża Klemensa VIII z 7 XII 1604 r., w: W. Bo-chnak, Religijne stowarzyszenia i bractwa katolików świeckich w diecezji wrocławskiej od XVI wieku do 1810 roku, Legnica 2000, Aneks nr 1, s. 269-276;

Subera, Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich. Wybór tekstów ze zbioru Jana Wężyka z r. 1761, Warszawa 1981;

Ustawa dla szkół parafialnych z roku 1612, w: Teksty źródłowe do dziejów wychowania, cz. 4 Wiek XVII, wybór i oprac. S. Możdżeń, Kielce 1993, s. 97-98;

 

Opracowania

Aleksandrowicz M., Archidiakonat gnieźnieński w latach 1706-1721, Lublin 1973, praca doktorska, mps..

Aleksandrowicz M., Początkowe dzieje seminarium duchownego w Gnieźnie (1602-1718), „Nasza Przeszłość”, 24 (1966) s. 167-183.

Aleksandrowicz M., Wychowawcy i wychowankowie seminarium gnieźnieńskiego w latach 1602-1718, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 12 (1965), z. 4, s. 111-131.

Aleksandrowicz P., Przyjęcie przez króla i senat uchwał Soboru Trydenckiego w Parczewie w 1564, „Prawo Kanoniczne”, 9 (1966) nr 3/4, s. 363-381.

Antosiewicz K., Opieka nad chorymi i biednymi w krakowskim szpitalu Świętego Ducha (1220-1741), „Roczniki Humanistyczne”, 26 (1978) s. 35-79;

Antosiewicz K., Szpital i kościół Świętego Ducha w Sandomierzu, „Studia Sandomierskie”, 2 (1981), s. 265-274.

Borkowska M., Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej, Lublin 2010.

Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI-XVIII w., red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999;

Dworzaczek W., Struktura społeczna szlachty, w: Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski,
t. 1: do roku 1793, Poznań 1969, s. 488-493.

Dworzaczkowa J., Bracia czescy w Wielkopolsce XVI i XVII wieku, Warszawa 1997.

Dworzaczkowa J., Reformacja i kontrreformacja w Wielkopolsce, Poznań 1995.

Flaga J., Bractwa religijne w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku, Lublin 2004.

Góralski Z., Działalność charytatywna w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa 1973.

Jabłońska A., Człowiek, sztuka i Bóg (wybrane przykłady z XVII-wiecznych źródeł kościelnych archidiakonatu gnieźnieńskiego), w: Współczesna edukacja estetyczna. Teoria
i praktyka, red. K. Ziołowicz, J. Sztejbnis-Zdyb, Kielce 2011, s. 91-104.

Jabłońska A., Expositus periculo… Klęski duże i małe wschodniej Wielkopolski w świetle siedemnastowiecznych źródeł z archidiakonatu gnieźnieńskiego, „Roczniki Humanistyczne. 2 Historia”, 63 (2015), s. 99-117.

Jabłońska A., Funkcje społeczne parafii archidiakonatu gnieźnieńskiego w XVII wieku, Kielce 2013.

Kasjaniuk E., W. Pikor, A. Piwowar, Miłosierdzie, w: Encyklopedia katolicka, t. 12, red.
S. Wilk, Lublin 2008, kol. 1088-1092.

Kępski C., Ideał miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Lublin 2002.

Kłoczowski J., Wspólnoty zakonne w średniowiecznej Polsce, Lublin 2010;

Kłoczowski J., Zakony męskie w Polsce XVI-XVIII wieku, w: Kościół w Polsce, t. 2, red. J. Kłoczowski, Kraków 1969, s. 483-730.

Kuźmak K., Bractwo, w: Encyklopedia katolicka, t. 2, red. F. Gryglewicz, Lublin 1976, kol. 1013.

Libiszowska-Żółtkowska M., Mariański J., Leksykon socjologii religii. Zjawiska-badania-teorie, Warszawa 2004.

Litak S., Bractwa religijne w Polsce przedrozbiorowej XIII-XVIII wiek. Rozwój i problematyka, „Przegląd Historyczny”, 78 (1997) z. 1, s. 502-520.

Litak S., Historia wychowania, t. 1: Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Kraków 2004.

Litak S., Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku. Struktura, funkcje społeczno-religijne i edukacyjne, Lublin 2004.

Łobozek M. M., Apteka bonifratrów w Cieszynie, Kraków 2002.

Łobozek M. M., Bonifratrzy w Warszawie (1650-2000), Katowice 2000.

Markiewicz M., Historia Polski 1492-1795, Kraków 2002.

Miłosierdzie w postawie ludzkiej, red. W. Słomka, Lublin 1989.

Młotek A., Jałmużna, w: Encyklopedia katolicka, t. 7, red. S. Wielgus, Lublin 1997, kol. 738-741.

Pelczar R., Ustawodawstwo synodów diecezjalnych i listy pasterskie biskupów wobec szkolnictwa kościelnego dla świeckich w Polsce od XIII do XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 67 (1997) s. 319-324.

Riché P., Edukacja i kultura w Europie Zachodniej VI-VIII w., Warszawa 1995.

Socjologia religii. Wprowadzenie, oprac. F. Houtart, Kraków 1962.

Surdacki M., Opieka społeczna w Polsce do końca XVIII wieku, Lublin 2015.

Surdacki M., Szpitalnictwo zakonne w średniowiecznej Polsce, „Roczniki Humanistyczne”, 63 (2015) s. 49-98.

Szarszewski A., Ordynacje i statuty szpitali gdańskich, Toruń 2004.

Topolski J., Gniezno miastem wielkich jarmarków, w: Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965, s. 260-325.

Topolski J., Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501-1795), Poznań 1999.

Topolski J., Struktura gospodarcza rzemiosła i przemysłu. Rozwój sukiennictwa, w: Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski, t. 1: Do roku 1793, Poznań 1969, s. 469-476.

Topolski J., Wielkopolska na europejskich szlakach handlowych, w: Dzieje Wielkopolski, red. J. Topolski, t. 1: Do roku 1793, Poznań 1969, s. 476-479.

Topolski J., Wielkopolska poprzez wieki, Poznań 1999, s. 93-99.

Wiśniowski E., Parafie w średniowiecznej Polsce. Struktura i funkcje społeczne, Lublin 2004.

 

Informacja o autorze / Information about Author

Anna Jabłońska – dr hab. historii; prof. w Instytucie Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach; e-mail: annajablonska@ujk.edu.pl

https://orcid.org/0000-0002-0111-7011