Arkadiusz Borek

PL: Liber beneficiorum Jana Łaskiego – przyczynek do krytyki źródłoznawczej gnieźnieńskiej księgi uposażeń

EN: Łaski’s Liber beneficiorum: A monographic article on the source criticism of  the Gniezno Book of Benefice

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 112 (2019)

Strony / pages: 43-72

 

https://doi.org/10.31743/abmk.2019.112.03

 

 

Streszczenie:

Badania źródłoznawcze nad księgami uposażeń beneficjów (libri beneficiorum) polskich diecezji z przełomu średniowiecza i czasów nowożytnych są właściwie nieobecne w polskiej historiografii. Jedynym wyjątkiem jest księga uposażeń autorstwa Jana Długosza. Sytuacja ta jest istotnym brakiem, wziąwszy pod uwagę znaczenie tych źródeł dla badania całego szeregu problemów historycznych. Niniejszy tekst stanowi próbę zmiany tego stanu. Przedmiotem artykułu jest analiza zagadnienia powstania, przechowywania i funkcjonowania tekstu opisu archidiakonatu kaliskiego z libri beneficiorum diecezji gnieźnieńskiej, spisanego z polecenia arcybiskupa Jana Łaskiego w ciągu drugiej i na początku trzeciej dekady XVI wieku. Tekst ma charakter przyczynkowy i stanowi próbę poruszenia pewnych podstawowych zagadnień. Studium wspomnianych problemów przeprowadzono na bazie powszechnie znanego tekstu opisu archidiakonatu kaliskiego, a także informacji z innych źródeł: zapisek konsystorskich, kapitulnych i porównania z innymi tomami księgi uposażeń Jana Łaskiego, w tym brudnopisem łęczycko-łowickim. Jednym ze źródeł i istotnym elementem studium jest wykorzystanie odpisów tekstu opisu parafii św. Michała w Dobrcu (obecnie część Kalisza), pochodzących z nieznanego dotychczas egzemplarza kaliskiej części gnieźnieńskiej księgi uposażeń. Z tego względu poświęcono im więcej miejsca i w aneksie opublikowano ich edycję. W artykule postawiono wstępne hipotezy co do organizacji prac przy zbieraniu informacji do księgi uposażeń Łaskiego, metod opracowania tekstu oraz funkcjonowania księgi w ciągu pierwszych 100 lat od jej sporządzenia.

Słowa kluczowe: liber beneficiorum; diecezja gnieźnieńska; archidiakonat kaliski; Dobrzec; praktyka kancelaryjna

 

Summary

There has been almost no source research on the books of benefice (libri beneficiorum) of Polish dioceses dating back to the end of the Middle Ages and the beginning of the early modern period in Polish historiography, the only exception being Jan Długosz’s book of benefice. Given the significance of these sources for studying a wide array of historical problems, the lack of research on those mentioned above is a serious omission. The article attempts to fill this gap, focusing on a text about the archdeaconry of Kalisz (the creation of this document, its storage and function) included in liber beneficiorum of the diocese of Gniezno, drawn up on the orders of Archbishop Jan Łaski in the 1520s and early 1530s. The paper is narrow in scope and only attempts to address certain basic issues. The study of the problems mentioned above was based on the well-known description of the archdeaconry of Kalisz and information from other sources: consistory and chapter records, and the other volumes of Jan Łaski’s Liber Beneficiorum, including the Łęczyca and Łowicz draft. In addition, other essential sources for the following study are the copies of the description relating to St Michael’s Parish in Dobrzec (currently part of Kalisz), coming from the hitherto unknown description of the Kalisz archdeaconry of the Gniezno Book of Benefice. These copies are discussed more extensively and their edition is included in the appendix.

The article proposes hypotheses regarding the organization of work on Łaski’s book of benefice, the methods of the text’s preparation, and the function of the book over the first hundred years of its existence.

Key words: liber beneficiorum; the diocese of Gniezno; the archdeaconry of Kalisz; office practice

 

Bibliografia / References

Źródła rękopiśmienne

Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Archiwum Kapituły Metropolitalnej

ACap B. 5, Inventarium universorum bonorum Archiep. Gnesn.;

ACap B19, Acta Capituli Gnesnensis;

ACap B196, Visitatio bonorum mense Capitularis Ecclesie Metropolitane Gnesn. per Joannem Zierniczsky Canonicum procuratoremque tune generalem eiusdem Capituli....;

ACap B20, Liber actorum Capituli Ecclesie Metropolitane Gnensnensis;

ACap B23, Acta Capituli Gnesnensis;

ACap B87, Liber proventuum beneficiorum Ecclesiasticorum sub Archidiaconatibus Gnesnensi, Unieioviensi et Curzeloviensi consistentium;

ACap B88, Liber proventuum beneficiorum archidioescesis gnesnensis: archidiakonatus Lanciciensis;

ACap B89, Liber beneficiorum archidioecesis Gnesnensis: archidiakon. Calisiensis;

ACap B89a, Liber beneficiorum archidiakonatum Gnesnensis, Uniejowviensis, Curzeloviensis per M. Kociorowski ... ex antique [1513] originali Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, Archiwum Kapituły Metropolitalnej, ACap B89b, Liber beneficiorum arch. Lanciciensis;

 

Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta Archidiecezji Gnieźnieńskiej

Wiz. 1, Akta wizytacji archidiakonatu kaliskiego 1602;

Wiz. 3, Akta wizytacji archidiakonatu gnieźnieńskiego 1608-1609;

Wiz. 4, Akta wizytacji archidiakonatu kaliskiego 1610-1611.

 

Archiwum Diecezjalne we Włocławku, Akta Archidiecezji Gnieźnieńskiej

Akta Konsystorza Foralnego w Kaliszu, 9;

Akta Konsystorza Foralnego w Kaliszu, 10;

Akta Konsystorza Foralnego w Kaliszu, 11;

Akta Konsystorza Foralnego w Kaliszu, 12.

 

Archiwum Państwowe w Poznaniu

Akta miasta Kalisza, sygn. I 236, Księga spraw wynikających z nadzoru miasta nad kościołami w Dobrcu i w innych wsiach miejskich;

Księgi sądu i urzędu grodzkiego w Kaliszu, Kalisz Gr. 249, k. 70v-71v.

 

Źródła drukowane

Akta wizytacji dekanatu krakowskiego 1599 roku przeprowadzonej z polecenia kardynała Jerzego Radziwiłła, cz. 1, wyd. C. Skowron, Lublin 1965.

Akta wizytacji katedry wawelskiej oraz kościołów diecezji krakowskiej, wyd. E. Bularz, Kraków 2014.

Das Lebuser Stiftsregister von 1405. Studien zu den Sozial- und Wirtschaftsverhältnissen im mittleren Oderraum zu Beginn des 15. Jahrhunderts, wyd. H. Ludat, Wiesbaden 1965.

Decretales summorum pontificum pro Regno Poloniae et constitutiones synodorum provincialium et dioecesanarum Regni ejusdem ad summam collcetae, t. 1, Posnania 1883.

Długosz Jan, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, wyd. A. Przezdziecki, t. 1-3, Cracoviae 1863-1864.

Jana Łaskiego Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej, wyd. J. Łukowski, t. 1-2, Gniezno 1880-1881.

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 3, Poznań 1879.

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 6, wyd. A. Gąsiorowski, H. Kowalewicz, Warszawa-Poznań 1982.

Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529 (tzw. Liber retaxationum), wyd. Z. Leszczyńska-Skrętowa, Wrocław 1968.

Liber beneficiorum archidyecezyi gnieźnieńskiej, t. 1-2, wyd. J. Łukowski, Gniezno 1880-1881.

Liber beneficiorum dioecesis Posnaniensis anni 1510, wyd. J. Nowacki, Poznań 1950.

Liber beneficiorum domus Corone Marie prope Rugenwold 1406-1528, wyd. H. Lemcke, Stettin 1919.

Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis, wyd. H. Markgraf, W. Schulte, Codex diplomaticus Silesie, t. 14, Breslau 1889.

Monumenta historica dioeceseos Wladislaviensis, t. 11, Vladislavia, 1891.

Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis saeculi XVI, wyd. B. Ulanowski, Cracovia 1920.

Volumina Legum, t. 3, Petersburg, 1859.

 

Opracowania

Abraham W., Ustawodawstwo kościelne o archiwach, „Archeion”, 4 (1928) s 1-14.

Chocz, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, Warszawa 1880, s. 602-603.

Chodyński Z., Liber beneficiorum, w: Encyklopedia kościelna, t. 12, Warszawa 1879, s. 185.

Gigilewicz E., Liber beneficiorum, w: Encyklopedia katolicka, t. 10, red. E. Ziemann, Lublin 2004, kol. 946.

Jabłońska A., Struktura kapituły uniejowskiej w świetle Liber beneficiorum Jana Łaskiego, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 72 (2001) s. 95-106.

Jelonek K., Czas powstania rękopisu „Liber beneficiorum” Jana Długosza na podstawie znaków wodnych, w: Dlugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza, Warszawa-Kraków 1985, s. 155-159.

Jelonek K., W sprawie „Liber beneficiorum” Jana Długosza, „Studia Historyczne”, 12 (1969) nr 3, s. 429-439.

Jurek T., Właściciele rezydencji, w: R. Grygiel, T. Jurek, Zduny. Późnośredniowieczne i nowożytne rezydencje właścicieli miasta, Łódź 1999, s. 243-279.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5, Województwo poznańskie, z. 19, Pow. pleszewski, oprac. A. Kodurowa i in., Warszawa 1959.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 5, Województwo poznańskie, z. 11, Pow. krotoszyński, oprac. Z. i J. Kębłowscy, Warszawa 1973.

Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźnieńscy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, t. 2, Poznań 1888.

Korytkowski J., Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych. Podług źródeł archiwalnych, t. 1-4, Gniezno 1883.

Kowalski M.D., Dzieje autografu katedralno-kolegiackiej części „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis” Jana Długosza, „Studia Źródłoznawcze”, 46 (2008) s. 83-94.

Kowalski M.D., Uposażenie krakowskiej kapituły katedralnej w średniowieczu, Kraków 2000.

Kowalski M.D., Źródła i wiarygodność informacji w Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis Jana Długosza, w: Jan Długosz (1415-1480) życie i dzieła, red. L. Korczak, M.D. Kowalski, P. Węcowski, Kraków 2016, s. 103‑125.

Kozierowski S., Schematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej, Poznań 1935.

Kujawski W., Repertorium ksiąg wizytacyjnych diecezji kujawsko-pomorskiej przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku: część 1: wizytacje XVI i XVII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 68 (1997) s. 27-161.

Kuraś S., Regestrum ecclesiae Cracoviensis. Studium nad powstaniem tzw. Liber beneficiorum Jana Długosza, Warszawa 1966.

Librowski S., Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej: 2: Część 1: akta przechowywane w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku: zeszyt 2: sygnatury 21-66: akta z lat 1755-1766, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 29 (1974) s. 5-156.

Librowski S., Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej: Część 1: akta przechowywane w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku: zeszyt 1: sygnatury 1-20: akta z lat 1602-1755, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 28 (1974) s. 41-219.

Litak S., Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, 5 (1962) nr 3, s. 41-58.

Luciński J., Liber beneficiorum Jana Długosza. Uwagi krytyczne, „Studia Źródłoznawcze”, 13 (1968) s. 147-160.

Łukowski J., Liber beneficiorum Jana arcybiskupa Łaskiego, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, 10 (1878) s. 1-109.

Mielczarski S., Szaflik J., Zagadnienie łanów pustych w Polsce XV i XVI wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 1 (1956) z. 2, s. 55-103

Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2, Poznań 1964.

Nowacki J., Liber beneficiorum, „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej”, 5 (1950) nr 1-12, s. 341-343.

Pociecha W., Drzewicki Maciej, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 5, red. W. Konopczyński, Kraków 1939-1946, s. 409-412.

Poniewozik L., Obraz parafii małopolskich w świetle Liber beneficiorum Jana Długosza. Luki i wybrane możliwości uzupełnienia, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 108 (2017) s. 237-271.

Ratajczak K., Szkolnictwo w Wielkopolsce na tle sąsiadów w okresie średniowiecza, Poznań 2017.

Regesty wybranych zapisek z akt działalności arcybiskupów gnieźnieńskich z lat 1466-1806, wyd. H. Rybus, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 3 (1961) s. 111-404.

Słowiński J., Rozwój pisma łacińskiego w Polsce XVI-XVII wieku. Studium paleograficzne, Lublin 1992.

Stanisław K., Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. 1, Lwów-Warszawa-Kraków 1987.

Starzyński M., „Nomina abbatum monasterii Clare Tumbae alias Mogiła”: przyczynek do krytyki „Liber beneficiorum” Jana Długosza, „Studia Historyczne”, 47 (2004) z. 2, s. 139-156.

Tafiłowski P., Książka w kościołach parafialnych archidiecezji gnieźnieńskiej w świetle Liber beneficiorum Jana Łaskiego, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 79 (2003) s. 453-460.

Tomczak A., Kancelaria biskupów włocławskich w okresie księgi wpisów (XV-XVIII w.), Toruń 1964, s. 234-237.

Wasserzeichensammlung Piccard, https://www.piccard-online.de (dostęp: 20.10.2018)

Wilk-Woś Z., Późnośredniowieczna kancelaria arcybiskupów gnieźnieńskich (1437-1493), Łódź 2013.

Wiśniowski E., Kolęda – meszne – stołowe na ziemiach polskich. Problem rejonizacji, w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Warszawa 1991, s. 625-638.

Wiśniowski E., Parafie w średniowiecznej Polsce, Lublin 2004.

Wyczawski H., Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych, Kalwaria Zebrzydowska 1990.

Wyczawski H., Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych, Warszawa 1956.

Zajączkowski S., Sieć parafialna na terenie przedrozbiorowego powiatu radomszczańskiego w początkach XVI w., „Zeszyty Radomszczańskie”, 3 (2009) s. 87-151.

Zdanek M., Rola dokumentu w opisach klasztorów cysterskich w Liber beneficiorum. Przyczynek do archiwalnych kwerend Jana Długosza, w: Klasztory, miasta, zamki w życiu i twórczości Jana Długosza, red. J. Rajman, D. Żurek, Kraków 2016, s. 341-373.

 

Informacja o autorze / Information about Author

Arkadiusz Borek – mgr historii; Zakład Atlasu Historycznego Instytutu Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk; e-mail: borek.arkadiusz@gmail.com

https://orcid.org/0000-0001-7706-860X