Beata Ostrówka SAC

PL: Zespół dworsko-parkowy w Rajcy. Przyczynek do historii Polskiej Prowincji Sióstr Misjonarek Apostolstwa Katolickiego (Pallotynki)

EN: A manor house complex in Rajca: A monographic article on the history of the Polish Province of the Pallottine Missionary Sisters of the Catholic Apostolate

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 112 (2019)

Strony / pages: 277-295

 

https://doi.org.10.31743/abmk.2019.112.14

 

 

Streszczenie

Niniejszy artykuł przedstawia zespół dworsko-parkowy w malowniczo położonej miejscowości Rajca, pomiędzy Nowogródkiem a Baranowiczami na dzisiejszej Białorusi.

Właścicielami tej urokliwej miejscowości byli Dunin-Rajeccy z Koszelewa. To oni wznieśli dwór klasycystyczny z otaczającymi go budynkami gospodarczymi w XVIII-XIX wieku. Wokół dworu rozciągały się cztery hektary ziemi, które stanowiły park regularno-krajobrazowy oraz sad i ogród warzywny.

Córka Franciszka Dunin-Rajeckiego, Ludwika, odziedziczyła Rajcę i wniosła jako wiano do rodziny Wereszczaków, poślubiając Józefa, młodszego brata Maryli, młodzieńczej miłości Adama Mickiewicza. Z tym ożenkiem związany był gruntowny remont dworu ok. połowy XIX wieku.

Kolejny właściciel, Franciszek Wereszczaka w drugiej połowie XIX wieku przekształcił stary drzewostan wokół dworu w piękny park regularno-krajobrazowy, który stanowił największą wartość całego majątku. Rozciągał się na czterech hektarach ziemi wraz z sadem i ogrodem warzywnym.

Po jego śmierci Rajca przeszła w ręce Puttkamerów i Żółtowskich. Ostatni właściciel, hrabia Adam Żółtowski, wykładowca filozofii na Uniwersytecie Poznańskim, oddał majątek Księżom Pallotynom, a ci odsprzedali go siostrom pallotynkom, które do momentu usunięcia przez wojsko niemieckie w 1943 roku były właścicielkami majątku.

Jest to typowy polski dwór klasycystyczny, jednak jeden z niewielu drewnianych zachowanych na tych terenach.

Przy wjeździe do majątku, po prawej stronie od bramy, była usytuowana najprawdopodobniej XIX wieku empirowa, bardzo wydłużona oficyna, która była uważana za starszą od dworu.

Pośród zabudowy w majątku znajdowały się również budynki gospodarcze: stajnia, wozownia, spichlerz, stodoła, dom w ogrodzie, które zostały spalone w czasie wojny w 1943 roku wraz z oficyną.

Pozostał jedynie zniszczony i nieco przebudowany dwór otoczony równie zniszczonym parkiem i słup kamienny z herbem Dunin-Rajeckich, Łabędź, z koroną i łabędziem w klejnocie, na końcu alei w parku.

Słowa kluczowe: Rajca; Nowogródek; pallotynki; pallotyni; rodzina Dunin-Rajeckich

 

Summary

The article presents a manor house complex situated in the picturesque village of Rajca, between Nowogródek and Baranowicze, in present-day Belarus. The village belonged to the Dunin-Rajecki family from Koszelewo. They built a classicist manor house and outbuildings in the eighteenth and nineteenth centuries. The manor house was surrounded by four hectares of land on which there were formal and landscape gardens, an orchard and a vegetable garden.

Franciszek Dunin – Rajecki’s daughter, Ludwika – inherited Rajca and brought it as a dowry to the Wereszczaka family when she married Józef, the younger brother of Adam Mickiewicz’s adolescent love, Maryla. A complete refurbishment of the manor is connected with this marriage in the mid-nineteenth century.

In the second half of the 19^th century another owner, Franciszek Wereszczaka, transformed the old tree stand around the manor into beautiful formal and landscape gardens, which became the most valuable assets of the entire estate. Together with the orchard and the vegetable garden, they covered four hectares of land. After Franciszek’s death, Rajca was taken over by the Puttkamer and Żółtowski families. The last owner, Count Adam Żółtowski (a professor of philosophy at the University of Poznań), bestowed his estate on the Pallottine Priests, and they sold it to the Pallottine Sisters, who had this estate in their possession until they were removed from it by the German army in 1943.

It is a typical Polish classicist manor house, one of only a few wooden ones which survived in these areas. In the nineteenth century, at the entrance to the estate, on the right of the gate, there was probably an extended Empire outbuilding, which was considered to be older than the manor. There were also other outbuildings in the estate: a stable, a coach house, a granary, a barn, and a house in the garden. They all were burnt down during the war in 1943. The only things that remained were a ruined and slightly rebuilt manor house surrounded by the destroyed gardens, and a stone pillar (at the end of the avenue in the park) with the Dunin- Rajecki coat of arms, Łabędź, including a depiction of a crown and a swan.

Key words: Rajca; Nowogródek; the Pallottine Sisters; the Pallottine Priests; the Dunin-Rajecki family

 

Bibliografia / References

Opracowania

Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Ossolineum 1991-1997, wyd. II, Rajca.

„Apostoł wśród Świata”, 7 (1935) z. 1, s. 17.,

„Apostoł wśród Świata”, 8 (1936) z. 1, s. 9-12. ,Archiwum Polskiej Prowincji Sióstr Pallotynek.

Bielawa Z.M. SAC, Dziedzictwo i odpowiedzialność, z. 3, Maszynopis w Archiwum Polskiej Prowincji Sióstr Pallotynek

Chmielowski P., Adam Mickiewicz, Zarys biograficzno-literacki, Warszawa 1898.

Co nowego w Domu Misyjnym Sióstr Pallotynek w Rajcy, „Królowa Apostołów”, 29 (1936) nr 9, s. 267-272.

Koronkiewicz-Hupajło M., Życie codzienne mieszkańców pałaców i dworów dzisiejszego rejonu solecznickiego w wieku XIX. „Ze skazanego na zagładę świata. O tem, co ginie i o tych co odeszli”, „Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych. Monografia Rejonu Solecznickiego”, Nr 8 (wyd. specjalne), Wrocław, wrzesień 2011.

Oświadczenie Wacława Stankiewicza i Mieczysława Konopiołko z 6 lipca 1948 r., Archiwum Polskiej Prowincji Sióstr Pallotynek.

Scheloske A. SAC, Historia Sióstr Pallotynek Misjonarek – Tabele chronologiczne, Rzym 2016, z. 3.

Streszczenie rajczańskich sprawozdań l. 1934 – 1939, tłum. z jęz. niem. Elżbieta Marta Hebel SAC, Gdańsk 1979, Maszynopis w Archiwum Polskiej Prowincji Sióstr Pallotynek.

Soból Zofia, Pierwsze Pallotynki w Polsce, „Królowa Apostołów”, 28 (1935) nr 3, s. 73-75.

Tłumaczenie umowy zawartej pomiędzy Stowarzyszeniem Księży Pallotynów i Zarządem Generalnym Sióstr Pallotynek 5 lipca 1933 r., Archiwum Polskiej Prowincji Sióstr Pallotynek.

Umiastowska J. „Nałęcz”, Szmat ziemi i życia. Opisy i wspomnienia z przedmową Czesława Jankowskiego, Wilno 1928.

Wereszczakówna Maryla, w: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, red. B. Petrozolin-Skowrońska, Warszawa 1996, s. 698

Zielińska M., Opowieść o Gustawie i Maryli, czyli Teatr, życie i literatura, Warszawa 1998.

Z naszych domów misyjnych, „Królowa Apostołów”, 26 (1933) nr 11, s. 301-303.

Zwolińska K., Malicki Z., Mały Słownik terminów plastycznych, wyd. 3, Warszawa 1990.

Żółtowska z Puttkamerów J., Inne czasy, inni ludzie, Londyn 1998.

Żółtowski Adam (1881-1958), w: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. 4, red. B. Petrozolin-Skowrońska, s. 1085.

 

Netografia

Chmielowski P, Kobiety Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego. Zarys literacki, Warszawa 1886, www.edusens.pl/.../wawrzyniec-puttkamer-rywalem-czy-raczej-idolem-mickiewicza.

www.kwsm.uni.wroc.pl/dokumenty/ZNS8.pdf.

Poczet posłów z woj. Nowogródzkiego i Lidzkiego itp. https://books.google.pl/books?itd=5glfAAAAcAAJ (dostęp: 09.04.2018).

Slizień Władysław, Przeczytajmy to jeszcze raz. Wieś Ilustrowana – u kolebki wieszcza, „Wieś Ilustrowana”, (1911) nr 9, http://cbr.gov.pl/rme-archiwum/2010/rme37/dane/9_4.html.

Związek Rodu Żółtowskich, Adam Żółtowski/1881-1958/, „Kwartalniki”, (1995) nr 6-8, 1 czerwca, www.zoltowscy.pl/wp/1995/06/adam-zoltowski-1881-1958/.

 

Informacja o autorze / Information about Author

Beata Ostrówka SAC – mgr historii sztuki; Archiwistka Prowincjalna; e-mail: beata_pall@op.pl

https://orcid.org/