Jolanta Wasilewska

PL: Wachlarz w Kościele Wschodnim i Zachodnim oraz w kulturze świata

EN: Fan in the Eastern and Western Church and in the culture of the world

 

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 111 (2019)

Strony / pages: 357-392

 

https://doi.org/10.31743/abmk.2019.111.18

 

 

Streszczenie

Historia wachlarza, wydawałoby się przedmiotu zbytkownego (a nawet zbędnego), jest niezwykle bogata i ciekawa z punktu widzenia obyczajów, historii i historii sztuki. To zdumiewające, jak ta niewielka rzecz codziennego użytku, współcześnie zaliczana do utensyliów mody kobiecej, przez tysiąclecia pełniła wielorakie i ważne funkcje.

Od najdawniejszych czasów wachlarze były używane do ochłody, odpędzania owadów, ochrony przed słońcem czy do rozniecania ognia. W starożytnym Egipcie wachlarze paradne używane były przez faraonów i kapłanów jako atrybuty władzy i dostojeństwa. Do lat 50. XX wieku w Kościele Zachodnim były używane dwa wachlarze (flabella) jako wyróżnienie honorowe w procesjach, podczas których niesiono papieża na sedia gestatoria. W liturgii Kościoła Wschodniego do naszych czasów przetrwało używanie wachlarzy (ripidia), chociaż ich znaczenie stało się już zupełnie symboliczne.

Znane są także wachlarze bojowe. Wywodzą się z Dalekiego Wschodu, gdzie służyły przede wszystkim jako oznaka rangi oficerskiej, ale także jako broń. Używane były od VI do XVI wieku, kiedy to osiągnęły szczyt popularności.

Wachlarze do Europy przybyły wraz z wyprawami na Daleki Wschód. W XVII i XVIII wieku nastały złote czasy wachlarzy. Królowały w salonach wyższych sfer i na dworach królewskich całej Europy. Były symbolem dostatku, wykwintności i kokieterii bez względu na porę roku. Wachlarz stał się atrybutem damy. Największą popularność zyskały wachlarze składane.

Wachlarze wykonywane były z drewna, metali szlachetnych, kości słoniowej, szylkretu, skóry, pergaminu, jedwabiu, płótna, papieru, piór, także z liści; były rzeźbione, malowane, haftowane i ozdabiane klejnotami. Przybierały różne formy w zależności od zastosowania i potrzeb, były małe i duże, proste, składane, plisowane, okrągłe, półkoliste, w kształcie liścia, chorągiewki, na długim lub krótkim uchwycie.  

Słowa kluczowe: wachlarz typu ekran; oganiaczka; składany; brisé; Ripidion; flabellum; wachlarz na Bliskim i Dalekim Wschodzie; wachlarze japońskie osobiste; teatralne; wojenne; wachlarz chiński; koreański

 

Summary

The history of a fan – an object that could be seen as exquisite (or even superfluous) – is extremely rich and interesting from the point of view of customs, history and art history. It is amazing how this small object of everyday use, currently considered to be women’s fashion utensils, has had multiple and important functions for millennia.

Since the earliest times, fans have been used for cooling, stripping insects, sun protection or setting fire. In ancient Egypt the fans were used by pharaohs and priests as attributes of power and grandeur. Until the 1950s, two fans (flabella) were used in the Western Church as an honorary distinction in processions during which the Pope was carried on shoulders on the gestatorial chair (sedia gestatoria). In the liturgy of the Eastern Church the use of fans (ripidia) has survived to our times, although their significance has already become entirely symbolic.

Battle fans come from the Far East, where they served primarily as a sign of officer rank, but also as a weapon. They were used from the 6th to the 16th century, when they reached the peak of popularity.

The fans arrived in Europe along with expeditions to the Far East. The golden times of fans came in the 17th and 18th centuries. They ruled in upper-class salons and royal courts throughout Europe. They have become a symbol of prosperity, refinement and coquetry regardless of the time of year. The fan has become the attribute of a lady. Folding fans have gained the most popularity.

The fans were made of wood, precious metals, ivory, tortoiseshell, leather, parchment, silk, linen, paper, feathers, and also leaves. They were carved, painted, embroidered and decorated with jewels. They took different forms depending on the application and needs. They were small and large, straight, folded, pleated, round, semicircular, in the shape of a leaf or a streamer, on a long or short handle. 

Key words: fixed fan; folding fan; brisé; ripidion, flabellum; Japanese personal; theater and military fans; Chinese fan; Korean fan

 

Bibliografia / References

Davidson G., Słownik aniołów, w tym aniołów upadłych, Poznań 1998.

Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, comp. G. Moroni, vol. XXV, Venezia 1844

Enciclopedia Cattolica, Vaticano 1950

Encyklopedia wiedzy o książce, red. A. Birkenmajer, Warszawa 1971.

Frédéric L., Życie codzienne w Japonii w epoce samurajów (1185-1603), Warszawa 1971.

Leksykon liturgii, oprac. B. Nadolski, Poznań 2006.

Mol S., Broń dawnej Japonii, Bydgoszcz 2004.

Możdżyńska-Nawotka M., O modach i strojach, Wrocław 2002.

Najlepsza sekretu zasłona. Wachlarze w zbiorach Muzeum Teatralnego, oprac. K. Wodarska­-Ogidel, Warszawa 2010.

Nowowiejski A., Wykład liturgji Kościoła Katolickiego, t. 2, cz. 1, Warszawa 1902.

Orlandis J., Kościół katolicki w drugiej połowie XX wieku, Radom 2007.

Palazzini P., Flabelli, w: Enciclopedia Cattolica, Vaticano 1950, kol. 1438-39.

 

Różne typy wachlarzy

Schlansky K., Wachlarz w kulturze europejskiej, w: Chłodny powiew wachlarzy: wachlarz europejski od XVIII do XX w., Pszczyna 2015.

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2019.

Stefański J., Flabellum, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, red. F. Gryglewicz, Lublin 1989, kol. 312-13.

Szyller E., Historia ubiorów, Warszawa 1967.

Żygulski Z. jun., Kostiumologia, Kraków 1972.

Żygulski Z., Broń wschodnia: Turcja, Presja, Indie, Japonia, Warszawa 1986.

 

Netografia

Buchaechum, https://en.wikipedia.org/wiki/Buchaechum (dostęp: 21.05.2019).

Buchaechum-Korea. The fan dance, https://danceask.com/buchaechum-korea/ (dostęp: 21.05.2019).

Chinese fans, www.fancircleinternational.org/history/chinese-fans/ (dostęp: 11.05.2019).

Dunn Jimmy, Fans and Sunshades in Ancient Egypt, www.touregypt.net/featurestories/fans.htm.

Fans, www.comuseum.com/culture/fans/ (dostęp: 11.05.2019).

Fans of Tutankhamun’s tomb, www.fancircleinternational.org/history/fans-of-tutankhamuns-tomb/ (dostęp.08-09.05.2019).

Gieżyński S., Wachlarz – kobiece berło, https://www.weranda.pl/sztuak-new/kolekcje-new/wachlarz-kobiece-berlo, (dostęp: 27.05.2019).

Gutkowska M., Historia ubiorów, Lwów 1932.

Japanese fans, www.fancircleinternational.org/history/japanese-fans/ (dostęp: 09.05 i 11.05.2019).

Joseon, https://pl.wikipedia.org/wiki/Joseon (dostęp: 21.05.2019).

Karnawał i jego rekwizyt, Muzeum w Kozłówce, http://muzeumzamoyskich.historia.org.pl/2015/01/29/karnawal-i-jego-rekwizyt/.

Korean fighting fan, https://en.wikipedia.org/wiki/Korean_fighting_fan (dostęp: 21.09.2019).

Kosieliński Sławomir, Spojrzenie zza wachlarza, w: „Wiedza i Życie” 1997 nr 1, s. 44-47.

Kotliński Mikołaj, Wachlarz jako atrybut – wachlarz jako broń, https://japonia-online.pl/article/443.

Norenberg M., Historia wachlarzy cz. 1 – ciepły powiew znad Śródziemnomorza, http://sztukkilka.pl/2017/05/14/historia-wachlarzy-cz-1/.

Punkah, https://en.wikipedia.org/wiki/Punkah (dostęp: 11.05.2019).

Punkah wallah, https://en.wikipedia.org/wiki/Punkah_wallah (dostęp: 11.05.2019).

Ripidion, https://fr.wikipedia.org/wiki/Ripidion (dostęp: 10.05.2019).

Sasaeng fan, https://en.wikipedia.org/wiki/Sasaeng_fan.

Selwa M., Porozmawiajmy: o wachlarzach, cz.1, https://kolekcjonersurowcow.wordpress.com/2011/11/16/porozmawiajmy-o-wachlarzach-cz-1/.

Selwa M., Porozmawiajmy: o wachlarzach, cz. 2, https://kolekcjonersurowcow.wordpress.com/2011/12/20/porozmawiajmy-o-wachlarzach-cz-2/.

Siemionowa J., Wachlarz który mówi, https://wiadomosci.onet.pl/kiosk/wachlarz-ktory-mowi/30cg3 (dostęp: 01.06.2019).

Śliwa K., Historia opowiedziana szeptem wachlarzy…, http://muzea.malopolska.pl/czy-wiesz-ze/-/a/10191/historia-opowiedziana-szeptem-wachlarzy%E2%80%A6

Tak powstaje washi – tradycyjny, ręcznie robiony papier japoński, http://dziwowisko.pl/washi-papier-japonski/ (dostęp: 15.05.2019).

Tyldesley J., 8 things you (probably) didn’t know about Tutankhamun, www.historyextra.com/period/ancient-egypt/8-things-you-probably-didnt-know-about-tutankhamun/.

Types of japanese fans, https://www.theclassroom.com/types-of-japanese-fans-12080883.html (dostęp: 11.05.2019)

Wachlarze i ich mowa, https://wiadomosci.onet.pl/wachlarze-i-ich-mowa/gvf4n.

Wachlarz liturgiczny we wschodnim chrześcijaństwie, https://en.wikipedia.org/wiki/Liturgical_fan_in_Eastern_Christianity (dostęp: 15.05.2019).

Zakon Wachlarza, http://salontradycjipolskiej.pl/zakon-wachlarza/ (dostęp: 11.05.2019).

  

Informacja o autorze / Information about Author

Jolanta Wasilewska – mgr historii sztuki; starszy kustosz dyplomowany w Bibliotece Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II;

e-mail: jolanta.wasilewska@kul.pl

https://orcid.org/0000-0003-0892-2766