Ks. Andrzej Kopiczko:

PL: Parafia i kościół w Ornecie w świetle protokołu powizytacyjnego z 1798 r.

EN: The parish and church in Orneta according to the visitation report of 1798

 

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 111 (2019)

Strony / pages: 129-146

 

https://doi.org/10.31743/abmk.2019.111.07

 

 

Streszczenie

Podstawę źródłową artykułu stanowi protokół powizytacyjny parafii w Ornecie z 1798 r., spisany w języku łacińskim. Zawiera on informacje o początkach kościoła i jego wyposażeniu. Szczegółowo opisano w nim ołtarze i kaplice, chrzcielnicę i zakrystię. Odnotowano porządek nabożeństw oraz działające bractwa. Do przyjmowania Komunii św. wielkanocnej zobowiązanych było 2500 osób, ale do miejscowego kościoła przybywali też katolicy z protestanckich Prus w liczbie ok. 400. Na terenie parafii mieszkało jeszcze 60 luteranów, którym odprawiano nabożeństwa w gmachu magistratu. W protokole podano podstawowe dane biograficzne proboszcza ks. Tadeusza Orlikowskiego oraz trzech wikariuszy: ks. Antoniego Rehana, ks. Franciszka Wegnera i ks. Jana Kolberga. Wizytator sprawdził funkcjonowanie szkoły, podał nazwiska nauczyciela (Franciszka Eckerta) i kantora (Andrzeja Eckerta) oraz liczbę uczniów (90 chłopców). W mieście funkcjonowała jeszcze placówka prowadzona przez siostry katarzynki, w której 86 dziewcząt uczyło się czytania, pisania, prawd wiary oraz robótek ręcznych. Z pracowników kościelnych odnotowano także organistę (Antoniego Krohnenbergera), kościelnego (Jana Kolessa), grabarza (Jakuba Brauna) oraz akuszerki. Z instytucji parafialnych opisano dwa szpitale (Ducha Świętego i św. Jerzego). Dużo miejsca w protokole zajmuje kwestia uposażenia kościoła. Wiele z podanych w protokole informacji, zwłaszcza personalnych, nie było dotychczas odnotowanych w literaturze, zatem uzupełniają one w sposób znaczący naszą wiedzę o orneckiej parafii i tamtejszej świątyni.

Słowa kluczowe: diecezja warmińska; Orneta; parafia; kościół; zabytki; duszpasterze; pracownicy kościelni

 

Summary

The article is based on the extensive visitation report of the parish of Orneta of 1798, written in Latin. It includes information on the beginnings of the church and its equipment. It describes in detail the altars, chapels, baptismal font and sacristy. In addition, there is information on the service times and brotherhoods. Interesting data concern the structure of the population. 2500 people were obliged to receive Easter Holy Communion, but about 400 Catholics from Protestant Prussia also came to the local church. Moreover, about 60 Lutherans lived in the parish; their services were held in the town hall. The report also contains the basic biographical details about the priests: the parish priest, Rev. Tadeusz Orlikowski and three curates: Rev. Antoni Rehan, Rev. Franciszek Wegner and Rev. Jan Kolberg. The inspector checked how the school functioned, gave the names of the teacher (Franciszk Eckert) and the cantor (Andrzej Eckert), as well as the number of students (90 boys). In the town there was also a school ran by the Congregation of the Sisters of St Catherine Holy Virgin and Martyr, where 86 girls learnt to read and write; in addition, they were taught catechism and needlework. The document also mentions the following church employees: an organist (Antoni Krohnenberg), a sacristan (Jan Koless), a gravedigger (Jakub Braun) and midwives. Moreover, there is the description of the Holy Spirit Hospital and St George Hospital. The report also covers the issue of the church endowment. The parish land was leased by five people at the time: mayor Andrzej Wesler, town councillor Kazimierz Lighton, church administrator Józef Wax, town inhabitant Franciszek Kobwald and two widows: Anna Plastwich and Anna Hohsmann. A great deal of information included in the report, especially personal details, has not been mentioned in the literature so far; this means that this material broadens our knowledge about the parish and church in Orneta.

Key words: the diocese of Warmia; Orneta; a parish; a church; monuments; priests; church employees

 

Bibliografia / References

 

Źródła rękopiśmienne

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie

Archiwum Biskupie

sygn. B 47.

Frombork, księga chrztów, sygn. E 169

 

Źródła drukowane

Codex Diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, t. 2: Urkunden der Jahre 1341-1375 nebst Nachträgen von 1240-1340, wyd. C.P. Woelky, J.M. Saage, Mainz 1864.

Codex Diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, t. 3: Urkunden der Jahre 1376-1424 nebst Nachträgen, wyd. C.P. Woelky, Braunsberg-Leipzig 1874.

Rocznik Diecezji Warmińskiej, Olsztyn 1985.

 

Opracowania

Boetticher A., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, cz. 4: Das Ermland, Königsberg 1894.

Buchholz F., Aus sechs Jahrhunderten. Bilder aus Wormditts Vergangenheit, Braunsberg 1912.

Buchholz F., Bilder aus Wormditts Vergangenheit, Wormditt 1931.

Hemperek P., Dymisorie, w: Encyklopedia Katolicka, t. 4, red. F. Grylewski, Lublin 1985, kol. 419-420

Kopiczko A., Ustrój i organizacja diecezji warmińskiej w latach 1525–1772, Olsztyn 1993.

Kopiczko A., Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1525–1821, cz. 2, Olsztyn 2000.

Kopiczko A., Porta Domini. Kościoły jubileuszowe i sanktuaria Świętego Krzyża w archidiecezji warmińskiej, Olsztyn 2002.

Kopiczko A., Katalog duchowieństwa katolickiego w diecezji warmińskiej (do 1945 roku), Olsztyn 2003.

Matern G., Die Hospitäler im Ermland, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, 16 (1905) s. 73-157.

Matern G., Die kirchlichen Bruderschaften in der Diözese Ermland, Braunsberg 1920.

Rzempołuch A., Architektura kościoła farnego w Ornecie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 2 (1981) s. 89-101.

Schmauch H., Zur Geschichte der St. Johannispfarrkirche zu Wormditt. Zum 550jährigen Jubiläum herausgegeben, Wormditt 1929.

Ulewicz A., Dąbrowski J., Filigrany w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie, Olsztyn 2018.

 

Informacja o autorze / Information about Author

Ks. Andrzej Kopiczko – prof. historii; Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Warmińsko‑Mazurski w Olsztynie; e-mail: andrzejkopiczko@wp.pl

https://orcid.org/0000-0002-9834-2433