Olga Miriam Przybyłowicz

PL: Źródła rękopiśmienne z klasztoru klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezjalnym W Gnieźnie. Stan wiedzy, prezentacja spuścizny i możliwości badawcze

EN: Manuscript sources from the Poor Clares Convent in Gniezno held in the Archdiocesan Archive in Gniezno: Our knowledge, legacy and research opportunities

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 112 (2019)

Strony / pages: 317-336

 

https://doi.org/10.31743/abmk.2019.112.16

 

 

Streszczenie

Celem artykułu jest prezentacja i wstępna analiza spuścizny rękopiśmiennej klasztoru klarysek w Gnieźnie, która po kasacie klasztoru trafiła w XIX stuleciu, zapewne drugiej jego połowie, do Archiwum Kapituły Metropolitalnej, obecnie zaś znajduje się w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie. Do tej pory cieszyła się ona niewielkim zainteresowaniem badaczy. Na zbiór składają się rękopisy, dokumenty i dyplomy pergaminowe, z których większość znajduje się w aktach luźnych – AKM – A Cap. Luzy po klaryskach to ponad 2500 jednostek i ponad 4000 kart.

27 rękopisów przechowywanych jest w kilku zespołach: 6 jednostek w zespole Zakon Klarysek w Gnieźnie (ZKG), 21 zaś w dziale Archiwum Kapituły Metropolitalnej – A. Cap. B – te ostatnie dotyczą spraw gospodarczo-rachunkowych.

W grupie rękopisów można wyróżnić trzy kategorie: prawno-normatywne, czyli reguły i konstytucje (dwa egzemplarze), księgi liturgiczne (pięć) oraz ceremoniał obłóczyn, a także rachunkowo-gospodarcze. Ta ostatnia grupa jest najliczniejsza. Obejmuje dziesięć rękopisów expensów ilub perceptów konwentu, począwszy od najstarszego z 1613 roku, ponadto inwentarz majątku wiejskiego klarysek z 1593 roku i dziewięć jednostek z drugiej połowy XVIII wieku zawierających rozliczenia z poddanymi w mieście klasztornym Kostrzynie oraz wsiach należących do wspólnoty. Bezcennym kodeksem, wpisującym się w twórczość piśmienniczą klasztorów epoki nowożytnej, jest egzemplarz zatytułowany Księgi wszystkich spraw konwentu gnieźnieńskiego zakonu S. Klary. To jest katalog wszystkich sióstr zakonnych w tym klasztorze od pamięci ludzkiej professowanych żywych i zmarłych. Przytem inwentarz wszystkich dóbr prowentów także i przywilejów tegoż klasztoru […] pilnie pisane w roku pańskim 1609. Ma 802 papierowe strony, na których znajduje się dukt kilkudziesięciu rąk. Jego tematyka to zarówno dane prozopograficzne, jak i gospodarcze (ponad połowa wpisów), a także informacje o realiach życia i funkcjonowaniu klauzurowej wspólnoty.

Szeroki wachlarz informacji zamieszczonych w rękopisach pozwala na stwierdzenie, iż mimo stosunkowo niewielkiego zbioru jest to spuścizna niezwykle cenna. Jeszcze większy ładunek informacji przynoszą akta luźne. Szczegółowe, żmudne badania, szczególnie rękopisów rachunkowo-gospodarczych, zawierających informacje o świecie rzeczy i ludzi, pozwolą w przyszłości na poznanie kwestii zarządzania majątkiem, kondycję finansową wspólnoty w XVI-XVIII stuleciu, w końcu sposobu funkcjonowania klasztoru w gospodarce miejskiej i społeczeństwie Gniezna epoki nowożytnej. Dopiero drobiazgowa analiza sprawi, że będzie można udzielić odpowiedzi na wiele pytań dotyczących spraw wewnętrznych konwentu, kultury materialnej i życia codziennego zakonnic, a przede wszystkim gospodarki klasztornej: dochodowości dóbr, bilansowania budżetu, struktury perceptów i expensów, poziomu życia zakonnic.

Słowa kluczowe: monastycyzm; klaryski; Gniezno; archiwalia; rękopisy

 

Summary

The aim of the article is to present and analyse the manuscript legacy of the Poor Clares Convent in Gniezno. After the dissolution of the convent in the nineteenth century (likely the second half), this legacy was transferred to the Archive of the Metropolitan Chapter, and is currently held in the Archdiocesan Archive in Gniezno. So far, researchers have not been particularly interested in studying this material. This collection consists of manuscripts, documents and parchment diplomas, most of which are in the form of loose records (AKM – A Cap) – over 2,500 items and over 4,000 cards.

27 manuscripts are held in a few collections: six items in the fonds of the Poor Clares Convent (ZKG) and 21 in the division of the Archive of the Metropolitan Chapter (A. Cap. B). The latter relate to economic and accounting matters.

The manuscripts fall into three categories: a legal and normative category which comprises monastic rules and constitutions (two documents), a category which includes liturgical books (five) and the records on the ceremony of taking the veil, and the most numerous group – material relating to economic and accounting matters. The third category contains 10 manuscripts of expenses and/or income of the convent (even the oldest one from 1613), the inventory of the Poor Clares’ rural property of 1593, and 10 items dating back to the second half of the eighteenth century containing settlements with the convent’s serfs in the town of Kostrzyn and villages which belonged to this monastic congregation. A precious document that fits into the monastic literary output of the early modern period is the code entitled “The books of all matters of the Gniezno Convent of the Poor Clares. This is a catalogue of all the nuns who ever took monastic vows in this convent, both dead and alive. This is also the inventory of the whole property of the convent, its farm income and privileges […] diligently written in 1609 AD”. The code consists of 802 paper pages with several dozen types of handwriting. The data it contains are prosopographic and economic (over half of them) details, information about the realities of life and the functioning of this enclosed community.

Despite being a small collection, the manuscripts are an extremely valuable legacy due to the wide range of information they contain. Loose records have an even greater amount of information. A comprehensive and detailed study of the material mentioned above, particularly the economic and accounting manuscripts, will shed light on the methods of managing the convent estate, the finances of the congregation in the sixteenth-eighteenth centuries, and the functioning of the convent in the urban economy and society of Gniezno in the early modern period. Only a detailed analysis will make it possible to answer a number of questions about the internal affairs of the convent, its material culture, the everyday life of the nuns, and above all the convent estate: the profitability of the property, a budget, the structure of income statement accounts and the standard of living of the nuns. 

Key words: monasticism; the Poor Clares; Gniezno; archival material; manuscripts

 

Bibliografia / References

Źródła

Archiwum Franciszkanów w Krakowie

Karwacki Alojzy, Materiały do historii konwentów franciszkańskich Prowincji Polskiej, t. 9, Essen-Gdańsk 1999.

Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie:

Akta Konsystorza, sygn. G VII 2

AKM II 39/4, 39/6

A Cap. Luzy O 14-52

A Cap. B 802, 804-819

Dyplomy Gnieźnieńskie nr 867, 886

MS 131, 170, 249, 250

ZKG 1 Reguły i konstytucje 1593-1640

ZKG 2 Reguła zakonu Klary świętej i konstytucje klasztoru gnieźnieńskiego 1603-1759

ZKG 3 Księgi wszystkich spraw konwentu gnieźnieńskiego zakonu S. Klary. To jest katalog wszystkich sióstr zakonnych w tym klasztorze od pamięci ludzkiej professowanych żywych i zmarłych. Przytem inwentarz wszystkich dóbr prowentów także i przywilejów tegoż klasztoru za urzędu Wielebnej w Chrystusie Panny, Panny Doroty Bromierskiej, na ten czas Księniej tegoż klasztoru (acz niegodnej) uczynione, i pilnie pisane w roku pańskim 1609

ZKG 5 Regestr rozchodowy klasztoru gnieźnieńskiego zakonu s. Klary, który po pogorzeniu tegoż klasztoru poczyna się w tym że roku 1613 (do 1655)

ZGK 6 Regestr wziątków i wydatków w konwencie gnieźnieńskim 1701-1730

ZKG 7 Regestr wziątków i wydatków w konwencie gnieźnieńskim 1730-1755

Bayerische Staatsbibliothek München:

Rituale Franciscanum […] ex variis Ritualibus coordinatum a Fr. Bernardo Sannig, Ord. S. Francisci Reform. Provinciae Bohemiae S. Wenceslai D. & M. Sacerdote &, Exvicario Generali, edition quarta, Coloniae 1698, http:// Bayerische Staatsbibliothek München (dostęp: 27.02.2014)

 

Źródła drukowane

Kronika wielkopolska, w: Monumenta Poloniae Historica, s.n, t. 8, wyd. B. Kürbis, Warszawa 1970.

Memoriale ordinis fratrum a fr. Ioanne de Komorowo compilatum, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 5, wyd. X. Liske, A. Lorkiewicz, Lwów 1888.

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I. Zakrzewski, t. 1, Poznań 1877.

Dochody i wydatki Konwentu Braci Eremitów św. Augustyna przy kościele św. Katarzyny w Kazimierzu. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie, wyd.  Krystyna. Jelonek-Litewka et. al 1: 1502-1505, 2: 1506-1508, Kraków 2002-2004.

 

Opracowania

Borkowska M., Łatanie pamięci (czyli rzecz o klasztornym kronikarstwie retrospektywnym), „Znak”, 47 (1995) s. 103-110.

Borkowska M., Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII-XVIII w., Warszawa 1996.

Borkowska M., Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1: Polska Zachodnia i Północna, Warszawa 2004.

Borkowska M., Rachunki benedyktynek kowieńskich, „Nasza Przeszłość”, 106 (2006) s. 261-278.

Burdzy D., „Percepta i expensa”. Budżety obu klasztorów dominikańskich w Sandomierzu w XVII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 319-332.

Dąbrowska E., Ceremoniał pogrzebu opata i opatki w średniowiecznej Europie Łacińskiej, w: E. Dąbrowska, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Warszawa 2008, s. 73-86.

Dąbrowska E., Liturgia śmierci a archeologia: uwagi o wyborze miejsca pochowania, orientacji, ułożeniu ciała i jego ubiorze w średniowiecznej Europie łacińskiej, w: E. Dąbrowska, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejów mentalności średniowiecznej, Warszawa 2008 s. 95-109.

Gąsiorowska P., Rola ksień klarysek krakowskich w zarządzie majątkiem ziemskim do końca XVIII w., w: Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red. W. Długokęcki i wsp., Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie 9, Kraków 2011, s. 537-557.

Gąsiorowska P., Obrót gotówką w klasztorze żeńskim na przykładzie osiemnastowiecznych ksiąg rachunkowych wybranych klasztorów krakowskich i lwowskich, w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 303-318.

Jasiński K., Przemysł, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Kraków-Warszawa, 1984-1985, s. 730-733.

Kanior M., Polityka antyzakonna władz pruskich i kasata opactw benedyktyńskich w Lubiniu i Mogilnie, w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej rzeczpospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2, red. M. Derwich, Wrocław 2014, s. 289-298.

Karłowska-Kamzowa A., Rola klasztoru w rozwoju gotyckich rękopisów iluminowanych w Polsce, w: Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. A. Pobóg-Lenartowicz, M. Derwich, Opole 1995, s. 281-288.

Kłudkiewicz K., Spisy i katalogi wielkopolskich bibliotek klasztornych z klasztorów skasowanych w Wielkopolsce pod rządami Prus do połowy XIX w. – charakterystyka i znaczenie, „Hereditas Monasteriorum”, 6 (2015) s. 101-142.

Kolak W., Rachunki klasztoru augustianów z Krakowa z okresu okupacji szwedzkiej 1655-1657, „Krakowski Rocznik Archiwalny”, 8 (2002) s. 105-131.

Kościelak S., Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussicher Kulturbesitz w Berlinie w dniach 4-8 II 2013, „Hereditas Monasteriorum”, 2 (2013) s. 496-497.

Michalski M., Błogosławiona Jolenta – refleksja historyczno-hagiograficzno-historiozoficzna, w: Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku, red. T. Janiak and D. Stryniak, Gniezno 2006, s. 71-82.

Michalski M., Kobiety i świętość w żywotach księżnych polskich, Poznań 2004.

Miodońska B., Średniowieczna książka rękopiśmienna jako dzieło sztuki, Gniezno 1993.

Mizerka J., Archiwalia poklasztorne, urzędowe, kasacyjne i pokasaycjne w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie (klasztory powstałe i/lub skasowane przed 1850 r.), „Hereditas Monasteriorum”, 6 (2015) s. 163-236.

Moszczyńska A., Graduał klarysek gnieźnieńskich ms.170 z Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, Warszawa 1988, maszynopis w Bibliotece Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Ożóg K., Przemysł, w: Piastowie. Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999, s. 154-161.

Pasiciel S., Zespół klasztorny franciszkanów i klarysek w Gnieźnie, Gniezno 2005.

Pawlak I., Graduał klarysek gnieźnieńskich z 1418 roku jako dokument kultury muzycznej Gniezna, „Nasza Przeszłość”, 24 (1966) s. 135-141.

Przybyłowicz O.M., Rachunki klasztorne jako źródło do poznania realiów życia klasztornego. Najstarsza księga rachunkowa klarysek ze Starego Sącza, w: Realia życia codziennego w Europie Środkowej ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, red. A. Barciak, Katowice-Zabrze 2011, s. 107-130.

Przybyłowicz O.M., Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 1: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 29-31 VIII 2012 r., „Hereditas Monasteriorum”, 1 (2012) s. 456-462.

Przybyłowicz O.M., Droga do domu Pana. Śmierć i pogrzeb w zakonie klarysek (teoria i praktyka XIII – XVII w.), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 60 (2012) nr 2, s. 227-247.

Przybyłowicz O.M., Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9-12 VII 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 552-569.

Przybyłowicz O.M., Jak panny zakonne rozliczały się? Księgi rachunkowe jako źródło do badań nad polskimi klasztorami żeńskimi w XVI-XVIII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 101-114.

Przybyłowicz M.O., „Pamięć obłóczyn kożdy probantki”. Ceremonia obłóczyn w świetle rękopisu Modus suscipiendi novitias ad habitum S. Clarae z 1600 r. z klasztoru klarysek gnieźnieńskich, „Hereditas Monasteriorum”, 3 (2013) s. 179-194.

Przybyłowicz M.O., Zając, dwa złote na pieprz i kary za gry hazardowe, Dwa przywileje klarysek dla miasta Kostrzyna z 1477 i 1615 r., w.: Ecclesia Regnum Fontes. Studia z dziejów średniowiecza. Prace ofiarowane Profesor Marii Koczerskiej, Warszawa 2014, s. 138-149.

Przybyłowicz O.M., Z badań nad obrządkiem pogrzebowym klarysek – liturgia i miejsca pochówku w klasztorach na ziemiach polskich, w: Epigraphica et Sepulcralia, t. 6, ed. J. Roháček, Praha 2015, s. 201-224.

Przybyłowicz M.O., Reguła zakonna jest wozem do nieba. Realia życia w klasztorach klarysek w Małopolsce, Wielkopolsce i na Śląsku, Warszawa 2016.

Przybyłowicz M.O., Rękopis Księgi wszystkich spraw Konwentu Gnieźnieńskiego zakonu S. Klary […] pilnie pisane w roku pańskim 1609 i jego zawartość, „Hereditas Monasteriorum”, 7 (2016) s. 247-263.

Przybyłowicz O.M., Źródła do poznania gospodarki w dobrach wiejskich klarysek gnieźnieńskich od końca XVI do schyłku XVII stulecia, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 65 (2017) nr 4, s. 447-460.

Przybyłowicz O.M., Lista ksień konwentu gnieźnieńskiego XVI-XIX w., złożone do druku.

Przybyłowicz O.M., Dyplomy i akta klasztoru klarysek w Gnieźnie. Charakterystyka zbioru i sposoby uwierzytelniania w praktyce konwentu zakonnic św. Klary, złożone do druku.

Przybyłowicz O.M., Documents of Polish kings issued for the monastery of the Poor Clares in Gniezno (16th-18th centuries). Kings as the protectors of the convent, w: Locus pietatatis et vitae, Historia Monastica IV, Praha-Brno, w druku

Rył J., Katalog rękopisów biblioteki katedralnej w Gnieźnie, Lublin 1982.

Schenk W., Rękopisy liturgiczne od XIII do XV w. w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2 (1961) s. 185-207.

Sulkowska-Tuszyńska K., Klasztor norbertanek w Strzelnie (XII–XVI w.). Sacrum i profanum, Toruń 2006.

Sulkowska-Tuszyńska K., Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu klasztornym w Strzelnie (XII–XVI w.), w: Premonstratensi na ziemiach polskich w średniowieczu i epoce nowożytnej, red. J. Rajman 2007, s. 209-221.

Szylar A., Gospodarowanie benedyktynek sandomierskich, Tarnobrzeg 2008.

Szylar A., Kronika bernardynek lubelskich 1618–1885, Źródła i Monografie KUL, 353. Prace z Historii Szkolnictwa i Opieki Społecznej w Polsce 3, Lublin 2009.

Szylar A., „Sprawa o tym jak benedyktynki gospodarstwo prowadziły. Organizacja i funkcjonowanie gospodarki opactwa benedyktynek w Sandomierzu w XVII i XVII w., w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 447-460.

Szulc A., Klasztory franciszkańskie w średniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 2001.

Targosz K., Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce XVII w. o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002.

Zdanek M., Dochody dominikanów krakowskich w 1. poł. XVI w., w:  Inter oeconomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red. W. Długokęcki i in., „Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie” 9, Kraków 2011, s. 259-271.

 

Informacja o autorze / Information about Author

Olga Miriam Przybyłowicz – dr historii; adiunkt w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN; Ośrodek Historii Kultury Materialnej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych PAN w Warszawie; e-mail: olgamiriam@interia.pl

https://orcid.org/ 0000-0003-3422-550X