Ks. Kazimierz Śmigiel

 

PL: Z problematyki badawczej dotyczącej dziejów prymasostwa polskiego

EN: Research on the history of the Polish primacy

 

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 110 (2018)

Strony / pages: 415-420

 

 

https://doi.org/10.31743/abmk.2018.110.21

 

 

 

 

Streszczenie

Badania dziejów prymasostwo jest utrudnione gdyż nie zachowało się archiwum prymasów wytworzone w czasach od XV-XVIII wieku, a przechowywane w Łowiczu. Obejmowało ono 163 tomów akt. W połowie XIX wieku zainteresował się nim arcybiskup warszawski Zygmunt Szczęsny Feliński i polecił je przewieźć do rezydencji arcybiskupów przy ulicy Miodowej. Archiwalia zostały spalone przez Niemców podczas Powstania Warszawskiego. Bezcenne źródła zawierały nie tylko akta poszczególnych prymasów, lecz również bogatą korespondencję z cesarzami, królami, papieżami oraz innymi osobistościami Europy począwszy od XV wieku. Materiałów tych nie wykorzystał dziewiętnastowieczny badacz gnieźnieński ks. Jan Korytkowski, który pozostawił dwa monumentalne dzieła: pięciotomową biografię prymasów oraz czterotomową publikację o prałatach i kanonikach Kapituły Metropolitalnej w Gnieźnie.

Nadal największym problemem badawczym pozostaje wyjaśnienie genezy prymasostwa polskiego, dokładne określenie czasu i okoliczności powstania tej instytucji.

Początek prymasostwa w Polsce związany jest z obradami Soboru w Konstancji (1414-1418) i uczestnictwa na nim abpa Mikołaja Trąby. W 1417 r. uzyskał on według J. Długosza przywilej prymasowski dla siebie i następców.

Po raz pierwszy tytułu prymasa użył abp gnieźnieński Mikołaj Trąba, podczas spotkania z królem Władysławem Jagiełą 19 czerwca 1418 r. w Pobiedziskach k. Gniezna. Od tego czasu i jego następcy tytułowali się prymasami. Zachowane pieczęcie Trąby nie zawierają jednak tytułu prymasowskiego. Już XVI-wieczny prymas Jan Łaski zdawał sobie dobrze sprawę, że krucha jest baza źródłowa dotycząca prymasostwa i dlatego postarał się o bullę Leona X „Pro eccelenti praeeminentia” z lipca 1515 r. Dokument ten poza potwierdzeniem urzędu prymasa i erekcją legata stałego „legatus natus” nie rozwiązał jednak istotnych problemów.

Od przełomu XV/XVI w. prymasi byli ważnym czynnikiem w rozwoju parlamentaryzmu polskiego. Prymasi brali udział w sporach o ustrój państwa. Np. Jan Łaski opowiadał się za demokracją szlachecką i ograniczeniem hegemonii możnowładztwa. W czasach bezkrólewia prymasi pełnili rolę Interrexa, posiadając duża władzę polityczną.

Słowa kluczowe: prymas Polski, Sobór w Konstancji, Mikołaj Trąba, arcybiskup gnieźnieński, Interrex

 

Summary

The study of the history of primacy is hindered by the fact that primates’ archive created in the 15th-18th centuries  (held in Łowicz) has not survived. It encompassed 163 volumes of records. In the mid-19th century, the Archbishop of Warsaw, Zygmunt Szczęsny Feliński, became interested in this archive and ordered to transfer it to the archbishops’ residence in Miodowa Street. The archival materials were burnt by the Germans during the Warsaw Uprising. These invaluable sources included not only primates’ records but also the rich correspondence with emperors, kings, popes and other eminent figures of Europe from the 15th century onwards. These materials were not used by the 19th-century researcher from Gniezno, Rev. Jan Korytkowski, who wrote two voluminous works: the five-volume biography of primates and the four-volume publication about prelates and canons of the Metropolitan Chapter in Gniezno.

Currently, the greatest research problem is to explain the genesis of the Polish primacy as well as determine the exact time and circumstances of emerging this institution.

The beginning of the primacy in Poland is connected with the Council of Constance (1414-1418) and Archbishop Mikołaj Trąba’s participation in it. In 1417, he received, according to J. Długosz, the primate privilege for himself and his successors.

The Archbishop of Gniezno, Mikołaj Trąba, used the title ‘primate’, for the first time,  during his meeting with King Władysław Jagiełło on 19 June 1418 in Pobiedziska near Gniezno. From that moment onwards, his successors used the titles of primate. The surviving stamps of Trąba, however, does not have this title. The 16th-century Primate Jan Łaski was aware of the fact that source basis for the title of primate was not plausible and that was why he did his best to obtain Leo X’s bull Pro Eccelenti Praeeminentia of July 1515. This document, however, apart from confirming the office of primate and introducing a permanent legate ‘legatus natus’ did not solve serious problems.

From the turn of the 16th century onwards, primates played an important role in the development of the Polish parliamentary system. Primates took part in disputes over the form of the government. For example, Jan Łaski was for the ‘nobles’ democracy and limiting the hegemony of the magnates. During the period of an interregnum, primates served as interrex, wielding considerable political power.

 

Key words: the primate of Poland, the Council of Constance, Mikołaj Trąba, the Archbishop of Gniezno, interrex

 

 

 

Bibliografia / References

Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźnieńscy: prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim. t. 1-5, Poznań 1888-1892;

Korytkowski J., Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych, t. 1-4, Gniezno 1883.

Kwiatkowski W., Akta prymasów z XVII i XVIII wieku w Warszawie, „Ateneum Kapłańskie”, 46 (1947) s. 508-510;

Kwiatkowski W., Zachowane odpisy dokumentów i akt Archiwum Prymasów Polski, „Ateneum Kapłańskie”, 48 (1948) s. 384-387.

Rybus H., Kilka uwag o zniszczonych aktach arcybiskupów gnieźnieńskich i o nieznanym życiorysie Piotra Gamrata, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2 (1961) z. 1-2, s. 303-316.

Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesyę austryacką w latach 1740-1745, t. 2. Kraków 1912, s. 672.

Sucheni-Grabowska A., Prymasi XVI stulecia w polskim systemie parlamentarnym, w: Prymasi i prymasostwo w dziejach państwa i narodu polskiego, red. W.J. Wysocki, Warszawa 2002, s. 19-21.

Śmigiel K., Tradycje powstania prymasostwa polskiego. Zagadnienie historiograficzne, „Kościół w Polsce. Dzieje i Kultura”, 16 (2017) s. 129-148.

Śmigiel K., Prymasostwo polskie. Instytucja, prymasi, dokumenty, Warszawa 2018.

 

 

 

Informacja o autorze / Information about Author

Ks. Kazimierz Śmigiel – prof. historii; emerytowany wykładowca Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Prymasowskiego Wyższego Seminarium Duchownego w Gnieźnie, Wyższego Seminarium Duchownego w Bydgoszczy;

e-mail: k.smigiel@poczta.onet.eu

ORCID 0000-0002-4567-8750